BÁCH HỢP
Tên khoa học:
Lilium brownii F.E.Brown var. colchesteri Wilson;
Họ Bách hợp (Liliaceae).
Tên khác:
Tỏi trời, tỏi rừng, khẻo ma, sluôn phạ (Tày), kíp pá (Thái), cà ngái
dòi (Dao).
Tên nước ngoài:
Brown’s lily (Anh).
Đặc điểm thực vật (Mô tả):
Cây thảo,
cao 0,5 - 1 m. Thân hành (thường gọi nhầm là củ) màu trắng đục, có khi màu hồng
rất nhạt gồm nhiều vảy nhẵn, dễ gãy. Thân trên mặt đất mọc thẳng đứng, không
phân nhánh, cứng và nhẵn, màu xanh lục, có khi điểm những đốm đỏ. Lá mọc so le,
có bẹ, hình mũi mác, gốc tròn, đầu thuôn nhọn, gân lá hình cung, hai mặt trơn
nhẵn.
Cụm hoa mọc ở
ngọn thân gồm 2-5 hoa to màu trắng; lá bắc nom như lá; bao hoa hình phễu hay
loa kèn, khi nở cong ra ngoài; 6 nhị ngắn hơn các bộ phận của bao hoa, chỉ nhị
hình dùi, bao phấn hình trái xoan hay thuôn.
Quả nang,
dài 5 - 6cm, có 3 ngăn chứa nhiều hạt nhỏ. Mùa hoa: iháng 5-7, mùa quả: tháng
8-10.
Cây dễ nhầm
lẫn:
Hoa bách hợp
rất giống hoa loa kèn trắng (Lilium
longiflorum Thunb.), chỉ khác là nhỏ hơn và không thơm. Loa kèn trắng là
cây nhập trồng để làm cảnh.
Phân bố, sinh thái:
Lilium L. là một chi nhỏ, được biết đến trước hết là những loài hoa loa kèn,
huệ tây (Lilies) trồng làm cảnh.
Chúng phân bố chủ yếu ở vùng ôn đới ấm Bắc bán cầu. Ở châu Á có khoảng hơn một
chục loài tập trung chủ yếu ở vùng cận Himalaya. Ở Việt Nam, có khoảng 3 - 4
loài hoặc hơn, do gần đây một vài giống hoa loa kèn mới được nhập nội. Loài mọc
tự nhiên đáng chú ý nhất là cây bách hợp. Bách hợp chỉ thấy ở một vài nơi thuộc
vùng có khí hậu á nhiệt đới núi cao, từ 1300 đến 2000m, như Sa Pa, Bát xát (Lào
Cai); Mù Cang Chải (Yên Bái); Sìn Hồ, Phong Thổ (Lai Châu); Quản Bạ, Đồng Văn
(Hà Giang); núi Phia Bi Óoc và vùng đèo Gió (Cao Bằng).
Bách hợp thuộc
loại cây ưa sáng, ưa khí hậu ẩm mát, nhiệt độ trung hình năm từ 15 đến 18,5°C.
Cây thường mọc trên các hốc mùn chân núi đá vôi hoặc lẫn trong các trảng cỏ,
cây bụi thấp có địa hình dốc (đỉnh đèo Hoàng Liên Sơn). Cây sinh trưởng phát
triển mạnh trong vụ xuân - hè. Đến mùa đông (tháng 11 - 12) sau khi quả già,
toàn bộ phần trên mặt đất vàng úa và tàn lụi. Phần thân hành nằm dưới mặt đất tồn
tại qua đông và sẽ mọc lại vào khoảng tháng 3 năm sau. Mỗi cây bách hợp thường
có 2 - 4 quả, ít khi 5, trong chứa nhiều hạt, khi quả già tự tách ra, hạt phát
tán ra xung quanh. Cây con mọc từ hạt có thể quan sát được từ tháng 7 - 10.
Trước năm
1980, bách hợp thường xuyên được khai thác thu mua. Các năm 1992 - 1993, cây lại
được khai thác bán qua biên giới. Do việc khai thác không có kế hoạch và nạn
phá rừng gia tăng đã làm cho nguồn bách hợp ở Việt Nam trở nên hiếm rõ rệt. Cần
có kế hoạch khoanh vùng bảo vệ một vài nơi còn bách hợp mọc tập trung, như Sa
Pa, Sìn Hồ. Cây trồng được bằng thân hành và gieo hạt.
Cách trồng:
Bách hợp ưa
khí hậu ôn hoà, đất thịt nhẹ hoặc pha cát, màu mỡ, giữ ẩm tốt nhưng không bị
úng nước.
Cây được trồng
bằng thân hành. Từ cuối mùa thu trở đi, phần thân lá bắt đầu tàn lụi, người ta
giữ nguyên cây trên ruộng hoặc thu lấy thân hành bảo quản ở nơi lạnh, thoáng
nhưng không quá khô, tốt nhất là bảo quản trên giàn như cách bảo quản giống
khoai tây.
Đối với cách
bảo quản ngoài ruộng, đến mùa xuân trước khi cây nảy mầm, thì đào lên, chọn lấy
những thân trung bình, không bị bệnh làm giống.
Vào tháng
2-3, người ta làm đất tơi nhỏ, lên luống cao 30 - 35 cm, mặt luống rộng 70 - 80
cm, bón lót chừng 10 tấn phân chuồng đã ủ hoai mục với 100kg supe lân và 50 kg
kali cho mỗi hecta và dùng thân hành trồng với khoảng cách 20 X 20 cm. Trồng
xong lấp một lớp đất dày 3 - 5cm và tưới giữ ẩm thường xuyên. Sau 15-20 ngày,
cây bắt đầu nảy mầm. Thời gian đầu làm cỏ và xới nhẹ mặt luống để phá váng, về
sau chỉ nên nhổ cỏ bằng tay, tránh làm gãy cây. Sau mỗi lần làm cỏ, cần tưới
thúc bằng nước phân chuồng hoặc phân đạm pha loãng. Tốt nhất là tưới nước phân
bắc ngâm kỹ, trung bình mỗi tháng tưới một lần. Cần ngắt bỏ hoa để cây tập
trung dinh dưỡng nuôi thân hành.
Bách hợp là
cây sống nhiều năm, nhưng nếu chăm sóc tốt thì vào mùa đông năm thứ nhất đã có
thể thu hoạch thân hành làm thuốc. Năng suất trung bình đạt 10-12 tấn thân
hành/ha (cây trồng một năm).
Bộ phận dùng:
Thân hành
thu hái vào đầu thu, sau khi hoa tàn. Đào về rửa sạch, tách lấy vảy, đồ nóng hoặc
nhúng vào nước sôi 5-10 phút, phơi hoặc sấy cho đến khô. Xông lưu huỳnh rỗi tiếp
tục phơi sấy cho khô.
Cũng có thể
chế biến thành mật bách hợp theo cách làm như sau: vảy đã rửa sạch, cho vào mật
ong, canh với ít nước sôi, quấy đều, ủ qua. Dùng chảo đun nhỏ lửa sao cho đến
khi vảy không còn dính tay là được, lấy ra để nguội.
Dược liệu
bách hợp có màu trắng ngà hay màu vàng nhạt trông như sừng, thể chất cứng.
Thành phần
hóa học
Trong bách hợp
có tinh bột 30%, protid 4%, chất béo 0,1%, colchicein C21H23O6N1/2H2O
và ít vitamin C. Ở Trung Quốc, vị thuốc bách hợp bao gồm nhiều loài Lilium như L. lancifolium Thunb. (L.
tigrinurn Ker. Gawl) L. brownii
F.E Brown var. viridulum Baker (L. brownii var. colchesteri wils) L. pumilum
DC. (L. tenuifolium Fish; L. potaninii Vrishes).
Trong các
loài trên người ta xác định các thành phần hóa học sau:
1-O-feruloyl-3-O-p.
cumaroyl-glycerol, adenosin, methyl-α-D-manopyranosid, regalosid A, D,
tenuifoliosid A. B, acid 2, 3-dihydroxy-3-O-p. cumaryl-1-2 propanedicarboxylic,
lilinosid A, B, regalosid D, E, F.
Tính vị, công năng:
Bách hơp có
vị ngọt, tính mát, có tác dụng nhuận phế, chỉ khái, bổ tâm, thanh nhiệt.
Công dụng:
Bách hợp được
dùng trong phạm vi kinh nghiệm nhân dân làm thuốc bổ, chữa ho, sốt, thần kinh
suy nhược.
Theo tài liệu
cổ, bách hợp có tác dụng nhuận phế, trừ ho, định tâm, an thần, thanh nhiệt, lợi
tiểu, chữa ho lao thổ huyết, ho có đờm, viêm phế quản, hư phiền hồi hộp, tim đập
mạnh, phù thũng. Ngày dùng 15 - 30g dưới dạng thuốc bột hoặc thuốc sắc. Người bị
trúng hàn không dùng.
Ở Trung Quốc,
người ta dùng bách hợp để nhuận phế, chỉ khái, an thần bình tâm,
Bài thuốc có bách hợp:
1. Chữa các triệu chứng đau ngực, thổ huyết:
Bách hợp
iươi được giã lấy nước uống.
2. Chữa viêm phế quản, các chứng ho:
Bách hợp
30g, mạch môn đông 10g, bách bộ 8g, thiên môn đông 10g, tang bạch bì 12g, ỹ dĩ
nhân 15g, nước 1000ml. Sắc còn 400ml. Chia 3 lần uống trong ngày.
Post a Comment