VIỄN CHÍ
Tên khoa học:
Polygala japonica Houtt.; Họ: Viễn
chí (Polygalaceae).
Tên nước
ngoài: Common indian milkwort (Anh); polygala, herbe à lait (Pháp).
Đặc điểm thực vật (Mô tả):
Cây thảo, sống lâu năm, cao 10-20 cm, phân cành từ gốc.
Cành mọc toả rộng, hơi có lông mịn. Lá mọc so le, rất đa dạng: lá gốc hình
ellip, lá phía trên hình mác, dài 20 mm, rộng 3-5 mm, mép thường cuộn xuống dưới,
gân chạy men theo mép lá, gân phụ rõ; cuống dài 0,5 mm.
Cụm hoa mọc ở kẽ lá hoặc đầu cành thành chùm mảnh,
có 1 - 3 hoa màu trắng, đầu nhuộm tím; lá bắc rất nhỏ, sớm rụng; đài 3 răng
ngoài rất nhỏ, 2 răng trong rộng hơn, có lông mi; tràng 5 cánh, 2 cánh ròi, 3
cánh bên hàn liền thành cánh cờ, mào lông màu lam hoặc tím; nhị nhẵn; bầu thuôn
nhẵn.
Quả nang, có cánh bên; hạt hình trứng, có lông, áo hạt
chia 3 thuỳ.
Mùa hoa quả: tháng 11-12.
Phân bố, sinh
thái:
Chi Polygala
L. có khoảng 500 loài, phân bố rải rác khắp các vùng nhiệt đới, cận nhiệt đới
và ôn đới ấm trừ New Zealand. Tuy nhiên, vùng Trung - Nam Mỹ, Bắc Mỹ và Nam Phi
là những trung tâm đa dạng của chi này trên thế giới, ở Việt Nam, hiện có khoảng
20 loài, trong đó 11 loài được dùng làm thuốc. Loài viễn chí phân bố chủ yếu ở
Trung Quốc (có cả ở Đài Loan) và Nhật Bản. Ở Việt Nam cây viễn chí trên mới chỉ
thấy ở các vùng núi thấp, thuộc các tỉnh từ Thái Nguyên đến Thanh Hoá.
Viễn chí thuộc loại cây thảo ưa sáng, thường mọc
trên đất ẩm, lẫn trong đám cỏ thấp ở ven rừng, nương rẫy hay ruộng cao ở vùng
núi. Vốn là loại cây ở vùng cận nhiệt đới, ưa khí hậu ẩm mát, nên cây mọc ở các
tỉnh phía bắc cũng chỉ thấy xuất hiện vào mùa xuân - hè. Cuối mùa hè, sau khi
đã có quả già, cây bị tàn lụi. Viễn chí tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt và có
thể gieo trồng được.
Bộ phận dùng:
Rễ, đào rễ, loại bỏ tạp chất, rửa nhanh, ủ cho mềm,
cắt thành đoạn, phơi hay sấy khô.
Thành phần
hoá học:
Theo Trung dược đại từ điển I, 1997, rễ viễn chí chứa
saponin triterpen, nhựa, dầu béo và polygalitol.
Tác dụng dược
lý:
1. Tác dụng giảm ho: Trên mô hình thực nghiệm gây ho
cho chuột nhắt trắng bằng cách phun xông ammoniac, liều 0,75g/kg viễn chí cho uống
dưới dạng cao, có tác dụng giảm ho rõ rệt.
2. Tác dụng lợi đờm: Thí nghiệm trên thỏ, viễn chí
có tác dụng làm tăng dịch tiết khí phế quản.
3. Tác dụng giảm đau: Trên mô hình gây đau biểu hiện
bằng các phản ứng vặn xoắn mình khi tiêm trong màng bụng dung dịch acid acetic,
viễn chí liều uống 0,8g/kg có tác dụng giảm đau rõ rệt ở chuột nhắt trắng.
4. Tác dụng trên thời gian ngủ: Viễn chí có tác dụng
hiệp đồng, làm kéo dài thời gian ngủ do thuốc ngủ barbituric ở chuột nhắt trắng.
5. Tác dụng trên thần kinh trung ương: Viễn chí có
tác dụng ức chế có mức độ hệ thần kinh trung ương, nhưng không thấy có tác dụng
đối kháng với liều gây co ẹiật do cafein gây nên ở chuột nhắt trắng.
6. Tác dụng trên tử cung: Thử tác dụng của cao lỏng
viễn chí trên tử cung thỏ, mèo và chuột cống trắng in vitro và in situ, thấy
thuốc có tác dụng kích thích co bóp cơ tử cung ở cả con vật có thai và không có
thai.
7. Tác dụng kháng khuẩn: Cao mềm viễn chí có tác dụng
kháng khuẩn, ức chế sự phát triển của các vi khuẩn Staphylococcus aureus, Bacillus
subtilis, Streptococcus hemolyticus,
Diplococcus pneumoniae.
8. Tác dụng
tán huyết: Dịch chiết 5% của rê và bộ phận trên mặt đất của cây ra hoa có
tác dụng tán huyết.
Tính vị, công
năng:
Viễn chí có vị hắc, đắng, the, tính hơi ấm, vào 2
kinh tâm và thận, có lác dụng an thần, ích trí, khu đàm, chỉ khái, ích tinh, hoạt
huyết, tán ứ, tiêu thũng, giải độc.
Công dụng:
Viễn chí được dùng chữa ho, nhiều đờm, viêm phế quản,
hay quên, giảm trí nhớ, liệt dương, yếu sức, mộng tinh, bổ cho nam giới và người
già, thuốc làm sáng mắt, thính tai do tác dụng trên thận. Còn chữa đau tức ngực,
lao, ngủ kém, suy nhược thần kinh, ác mộng. Ngày 6 - 12g dạng thuốc sắc hoặc 2
- 5g cao lỏng, bột thuốc hoặc cồn thuốc.
Dùng ngoài, viễn chí phơi khô, tán bột, tẩm nước, đắp
chữa đòn ngã tổn thương, mụn nhọt, lở loét, sưng và đau vú, rắn độc cắn.
Ghi chú:
Theo sách “Tân biên Trung y”:
- Rễ viễn chí phải bỏ lõi trước khi dùng
- Không dùng liều cao.
- Ngưòi có thai, người bị bệnh dạ dày, người thực hoả,
không được dùng.
Bài thuốc có
viễn chí:
1. Chữa ho có
đờm:
Viễn chí 8g, cát cánh 6g, cam thảo 6g, sắc chia làm
3 lần uống trong ngày. Trường hợp người già ho đờm lâu năm, đờm kết gây tức ngực,
khó thở, dùng viễn chí 8g, mạch môn 12g, sắc uống dần từng ngụm, ngày một
thang.
2. Chữa thần
kinh suy nhược, hay quên, đần độn, kinh sợ, hoảng hốt, kém ăn, ít ngủ:
Viễn chí, đảng sâm, bạch truật, liên nhục, long
nhãn, táo nhân (sao đen), mạch môn, mỗi vị 10g, sắc uống. Hoặc viễn chí, tâm
sen, hạt muồng (sao), mạch môn, nhân hạt táo (sao đen), huyền sâm, dành dành, mỗi
vị 12g, sắc uống.
3. Chữa trẻ sốt
cao sinh co giật:
Viễn chí, sinh địa, câu đằng, thiên trúc hoàng (bột
phấn đọng ở trong đốt cây nứa), mỗi vị 8 - 10g, sắc uống.
Post a Comment