RIỂNG
Tên khoa học:
Alpinia officinarum Hance; Họ: Gừng
(Zingiberaceae).
Tên đồng nghĩa:
Languas officinarum
(Hance) Farw.; Languas officinarum
(Hance) P.H. Hô
Tên khác:
Riềng thuốc, cao lương khương, co khá (Thái), kìm sung (Dạo).
Tên nước ngoài:
Java galangal, Siamese galangal (Anh); vrai galanga, galanga officinal,
petit galanga (Pháp).
Đặc điểm thực vật (Mô tả):
Cây thảo, cao 1 - 1,5 m. Thân rễ hình trụ dài, mọc
bò ngang, đường kính khoảng 2 cm, màu đỏ nâu, phủ nhiều vảy, chia thành những đốt
không đều. Lá không cuống, mọc so le thành hai dãy, hình mác hẹp, dài 25 - 40
cm, rộng 2 - 3 cm, gốc thuôn, đầu nhọn, hai mặt nhẵn, mặt trên sẫm bóng, mặt dưới
nhạt; bẹ lá dạng vảy, có khía; lưỡi bẹ dạng vảy nhọn.
Cụm hoa mọc ở ngọn thân thành chùy thẳng, có lông mềm,
dài khoảng 10 cm; lá bắc nhỏ, đính trên những gờ nổi ngắn; hoa mọc sít nhau;
đài hình ống, hơi loe ở đầu, có lông, chia 3 răng ngắn; tràng có ống
Phân bố, sinh thái:
Alpinia
Roxb. là một chi lớn, với khoảng 230 loài đã được ghi nhận ở vùng nhiệt đói và
cận nhiệt đới châu Á, châu Phi, châu Đại Dương và một số đảo ở Thái Bình Đương.
Khu vực Nam và Đông Nam châu Á là nơi tập trung nhiều loài; riêng ở Việt Nam đã
có 24 loài, trong đó có cây riềng.
Riềng được trồng rộng rãi trong nhân dân. Gây mọc tốt
ở khí hậu nhiệt đới nóng và ẩm, do đó trồng ở yùng núi cao như Sa Pa (Lào Cai),
Sìn Hồ (Lai Châu)... có mùa đông lạnh kéo dài, cây sinh trưởng, phát triển chậm.
Riềng ưa ẩm, chịu bọng, trồng xen ở vườn cây ăn quả (nhất là vườn chuối) thấy tốt
hơn trồng trên cánh đồng. Cây không chịu được ngập úng, có thể hơỉ chịu hạn.
Thân rễ nằm ngang cách mặt đất 3 - 5 cm, sẽ mọc lên nhiều chồi vào cuối mùa
xuân đầu mùa hè. Hiện nay chưa quan sát được cây con mọc từ hạt.
Cách trồng:
Riềng sinh trưởng mạnh vào mùa hè và tàn lụi vào mùa
đông. Cây chịu bóng nhưng cũng sống tốt ngoài nắng.
Riềng nhân giống bằng mầm củ. Chọn đoạn thân rễ có mầm,
nặng 50 - 60g để làm giống. Có thể trồng quanh năm nhưng tốt nhất-vào mùa xuân.
Chọn đất ẩm, nhiều màu (nơi có bóng càng tốt), bổ hốc với khoảng cách 30 x 40
hoặc 30 x 50 cm, bón lót ít phân chuồng mục, rồi đặt mầm. Dùng đất nhỏ lấp đây
hốc, phủ rơm rạ lên trên và tưới ẩm. Chú ý đặt mầm ngủ hướng lên phía trên mặt.
Sau khi cây mọc, thỉnh thoảng làm cỏ, xới nông và vun nhẹ. Cuối xuân và đầu hè,
cây sinh trưởng mạnh, cần tưới thúc bằng nước phân chuồng hoặc bón thêm NPK để
tăng nàng suất thân rễ.
Riềng mọc khỏe, ít bị sâu bênh hại.
Rễ củ thu hoạch quanh năm Có thể thu hoạch tập trung
vào tháng 9-10. Dùng tươi hoặc thái lát, phơi hay sấy khô.
Bộ phận dùng:
Thân rễ đã loại bỏ rễ con, vết lá còn lại, rửa sạch,
cắt thành phiến, rồi phơi hay sấy khô (Rhizoma Alpiniae).
Thành phần hóa học:
Thân rễ riềng chứa nhiều diarylheptanoid: 5 -
hydroxy - 7 - (4 - hydroxy - 3 - methoxyphenyl) - l-phenyl-heptan-3-on; 1,7 -
diphenylhept-4-en-3-on; 7 - (4-hydroxy-3-methoxyphenyl) - 1 - phenylhept - 4 -
en-3-on; 7 - (4-hydroxy-3-methoxyphenyl)-l-phenyl- heptan - 3,5 - dion; 7 - (4
- hydroxyphenyl) - 1 - phenyl - 5 - hydroxyheptan - 3 - oh; 7 - (4-
hydroxyphenyl) -1-phenylheptan -3 - on ; 5-methoxy - 1,7 - diphenyl-heptan- 3
-on; 5-methoxy - 7 - (4- hydroxyphenyl) - l-phenylheptan-3-on; 1,7-bis (4-
hydroxy-3-methoxyphenyl) - 5 - hydroxy-heptan-3-on.
Ngoài ra, còn có flavonoid và tinh dầu. Các
flavonoid là quercetin và 3-methylether; galangin và 3-methylether,
kaeinpferol, kaempferid và isorhamnetin. Tinh dâu chứa thành phần chủ yếu là
cineol. (W. Tang và cs., 1992)
Tác dụng dược lý:
Riềng có tác dụng gây giãn mạch trên mạch cô lập và
chống cố thắt cơ trơn ruột gây bởi histamin và acetylcholin trên độrig vật thí
nghiệm.
Diarylheptanoid trong riềng có tác dụng ức chế sự
sinh tổng hợp prostaglandia.
Đối với các bệnh nhân loét miệng nối, catecholamin
trong nước tiểu tăng lên trong các ca thể nhiệt và giảm xuống trong thể hàn,
khi dùng bài thuốc gồm riềng và 4 dược liệu khác thì có sự đảo ngược là
catecholamin nước tiểu giảm trong loét miệng nối thể nhiệt yạ tăng lên trong thể
hàn.
Tính vị, công năng:
Củ riềng có vị cay, mùi thơm, tính ấm, vào 2 kinh tỳ
vị, có tác dụng ôn trung, tán hàn, giảm đau, tiêu thực. Quả riềng có vị cay,
tính ấm, có tác dụng làm ấm bụng, chống lạnh, giảm đau, cầm nôn, ợ hơi.
Công dụng:
Củ riềng được dùng để kích thích tiêu hóa, ăn ngon
cơm, chữa đầy hơi, đau bụng, đi lỏng, nôn mửa, ợ hơi, đau dạ dày, cảm sốt, sốt
rét, đôi khi chữa đau răng. Ngày dùng 3 - 6g dạng thuốc sắc, bột hoặc rượu thuốc.
Quả riềng chữa sốt rét, ăn không tiêu, buồn nôn, đau bụng, thổ tả. Ngày 2 - 6g
quả táa nhỏ.
Trong y học cổ truyền Trung Quốc và Nhật Bản, riềng
có tác dụng chữa đau dạ dày, đau bụng, khó tiêu, nôn mửa.
Bài thuốc có riềng:
1. Chữa đau bụng nôn mửa:
Riềng 8g, đại táo 1 quả. sắc với 300 ml nước, còn
100 ml chia 2 - 3 lần uống trong ngày.
2. Chữa tiêu chảy:
a) Riềng, củ gấu, gừng khô, sa nhân, trần bì, vói lượng
bằng nliau, tán nhỏ. Ngày ụống 3 lần, mỗi lần 6g.
b) Riềng 200g, quế 120g, vỏ vối 80g Các vị tán qua,
mỗi lần 12g sắc uống.
c) Riềng 20g, nụ sim 80g, vỏ rộp cây ổi 60g. Dùng dưới
dạng bột hoặc viên, ngày uống 3 lần, mỗi lần 5 g.
3. Chữa phong thấp cước khí, buồn nôn:
Riềng, vỏ quýt, hạt tử tô, lượng bằng nhau, tán nhỏ,
viên với mật, uống vói rượu, mỗi lần uống 5g ngày hai lần.
4. Chữa cảm sốt, sốt rét, kém ăn:
a) Riềng tẩm dầu vừng sao 40g, can khương nướng 40g.
Hai vị tán nhỏ, trộn với mật lợn làm thành viên bằng hạt ngô. Ngày uống 15-20
viên.
b) Quả riềng tán nhỏ, uống 6 - lOg.
5. Chữa sốt rét:
Bột riềng 1000g; bột thường sơa 3000g; bột gừng khô,
bột quế khô, bột thảo quả, mỗi vị 2000g. Các vị tán nhỏ, làm viên hoàn to bằng
hạt ngô. Mỗi ngày uống 20 hoàn, trưóc khi lên cơn.
6. Chữa đau tức xói lên tim, toát mồ hôi lạnh, suyễn thở:
Riềng, ô dược (ngâm rửa với rượu một đêm); hồi
hương, thanh bì, các vị đều bằng nhau, sao tán nhỏ, uống mỗi lần 4g ngày 2 lần
với rượu đun nóng và đồng tiện.
7. Chữa đau dạ dày:
Riềng rửa rượu 7 lần, sấy khô, tán nhỏ; hương phụ rửa
giấm 7 lần, sấy khô, tán nhỏ. Hai vị trộn đều, làm thành viên. Mỗi lần uống 5g
khi có cơn đau.
8. Chữa hắc lào:
Củ riềng già (tán nhỏ) 100g, ngâm với cồn 90° (200
ml), càng lâu càng tốt. Ngày bôi vài lần. Hoặc lấy củ riềng giã nhỏ trộn với nhựa
chuối và ít vôi bột làm thành thuốc bôi.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Viện Dược liệu (2004), “Cây thuốc và động vật làm
thuốc Việt Nam”, tập II, Nhà xuất bản Khoa học kỹ thuật
Post a Comment